آیه اخراج
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | اخراج |
| واقع در سوره | سوره بقره |
| شماره آیه | ۲۴۰ |
| جزء | ۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | فقهی |
| درباره | استحباب وصیت مرد نسبت به تأمین یکساله مسکن و خوراک و پوشاک زن پس از مرگش. |
آیه إخراج (بقره: ۲۴۰) به مردانی که نزدیک مرگ هستند، دستور می‌دهد تا وصیت کنند بعد از مرگشان هزینه یک سال زندگی زن، اعم از مسکن و خوراک و پوشاک، تأمین شود. به نظر مفسران این آیه امضای رسمی از دوران پیش از اسلام است که بر اساس آن زن پس از مرگ همسرش به مدت یکسال در عده شوهر باقی می‌ماند و هزینه‌های زندگی‌اش را خانواده مرد پرداخت می‌کردند.
بسیاری از مفسران، از جمله علامه طباطبائی و شیخ طوسی، قائل به نسخ این آیه با آیات ارث و عده وفات هستند؛ اما برخی دیگر مانند عبدالله جوادی آملی نسخ را نمی‌پذیرند.
متن و ترجمه آیه
وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِّأَزْوَاجِهِم مَّتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِي مَا فَعَلْنَ فِي أَنفُسِهِنَّ مِن مَّعْرُوفٍ وَاللَّـهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿٢٤٠﴾
|
و کسانی از شما که مرگشان فرا می‌رسد، و همسرانی بر جای می‌گذارند، [باید] برای همسران خویش وصیت کنند که آنان را تا یک سال بهره‌مند سازند و [از خانه شوهر] بیرون نکنند. پس اگر بیرون بروند، در آنچه آنان به طور پسندیده درباره خود انجام دهند، گناهی بر شما نیست. و خداوند توانا و حکیم است.
|
محتوا و شأن نزول آیه
دویست و چهلمین آیه از سوره بقره مشهور به آیه اخراج یا آیه إمتاع است. در این آیه خداوند به مردانی که در آستانه مرگ قرار می‌گیرند، دستور می‌دهد برای همسران خود وصیت کنند و هزینه‌های زندگی ایشان را تا یکسال تأمین کرده و اگر خودشان قصد بیرون‌رفتن از خانه همسرشان را نداشتند، کسی آنها را بیرون نکند.
این آیه امضای رسمی است که پیش از اسلام در حجاز رواج داشته است و براساس آن، زنی که شوهرش مرده باشد، حق نداشته تا یکسال ازدواج کند و سرپرستان خانوادهٔ مرد نیز وظیفه داشتند تا یکسال هزینه‌های زندگی زن، اعم از خوراک و پوشاک و مسکن وی را تأمین کنند. البته بر اساس این سنت، زن پس از یکسال بدون هیچ بهره‌ای از اموال مرد از خانه وی اخراج می‌شد؛ قرآن از این سنت، تنها به لزوم وصیت برای تأمین هزینه‌های یکسال زن پس از وفات همسرش سفارش می‌کند و دیگر ابعاد این رسم را مثل محرومیت زن از ارث و یکسال در عدهٔ مرد بودن را با آیات ۲۳۴ سوره بقره و ۱۲ سوره نساء نسخ می‌کند.
نسخ آیه
در مورد نسخ این آیه دو قول وجود دارد:
- نسخ شدن آیه
علامه طباطبائی معتقد است این آیه توسط آیات میراث و عده وفات نسخ شده است؛ به نظر او، نزول این آیه پیش از نزول آیه عده وفات است و خداوند، با امضای حکمی که در دوران پیش از اسلام رواج داشته، دستور می‌دهد تا مرد وصیت کند که همسر او از سکونت و پوشاک و خوراک خانه شوهر به مدت یکسال بهره ببرد. به نظر شیخ طوسی نیز این آیه با آیه عده وفات نسخ شده است. در تفسیر البرهان نیز روایاتی از اهل‌بیت نقل شده که این آیه را به واسطه آیه ارث و آیه عده وفات منسوخ می‌شمارند.
- نسخ نشدن آیه
به نظر عبدالله جوادی آملی، این آیه در مقام تشریع برای عده وفات نیست تا آیه عده وفات آن را نسخ کند؛ چرا که عده، حکمی الهی است و وابسته به وصیت شوهر نیست، در حالی که در این آیه از حقی سخن آمده است که مرد برای همسر خود وصیت می‌کند. ایشان با توجه به روایات ذیل این آیه، معتقد است آيه عده وفات تنها سنت جاهلیت، مبتنی بر یکساله بودن مدت عده وفات، را نسخ کرده است؛ ولی مفاد این آیه که دستور خداوند به وصیت شوهر برای زن است را نسخ نمی‌کند و این وصیت در حد استحباب باقی می‌ماند.
راوندی در کتاب فقه‌القرآن، نسخ این آیه با آیه ارث را نمی‌پذیرد؛ چرا که اگر در آیه ارث سهمی را برای زن در نظر می‌گیرد، منافاتی با این ندارد که علاوه بر آن مرد هم چیزی از اموالش را تا جایی که اجازه دارد برای زن وصیت کند.
پانویس
- ↑ خرسانی، «آیات نامدار»، ص۳۹۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۲۱۲.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۱، ص۴۹۷.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۱، ص۴۹۷.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۲۴۷.
- ↑ طوسی، تبیان، دار إحیاء التراث العربی، ج۲، ص۲۷۹.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۹۹.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۱، ص۵۰۸.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۱، ص۵۱۰.
- ↑ راوندی، فقه‌القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۱۷۱.
منابع
- بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، ۱۳۸۹ش.
- خراسانی، علی، «آیات نامدار»، دائرة المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- راوندی، قطب‌الدین، سعید بن عبدالله، فقه‌القرآن، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.
- طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۷۴ش.